Hoe brengen we in kaart of de maatregelen die waterschappen nemen om de biodiversiteit te herstellen, goed werken? En welke prestatie-indicatoren zijn hiervoor nodig? Deze vragen staan centraal in de nieuwe Community of Practice Monitoring Biodiversiteit van STOWA. Begin 2024 verschijnt een nieuwe versie van het Raamwerk Biodiversiteit dat de waterschappen een richtlijn biedt voor biodiversiteitsherstel.

De biodiversiteit neemt af. Miljoenen diersoorten wereldwijd worden bedreigd met uitsterven door menselijke activiteiten, zoals veranderingen in landgebruik, vervuiling en klimaat. Sinds 1970 zijn populaties van vissen, vogels, zoogdieren, amfibieën en reptielen gemiddeld met 69 procent afgenomen, blijkt uit het Living Planet Report 2022, het tweejaarlijkse rapport over de staat van de aarde van het Wereld Natuur Fonds. Deze trend ziet de Stichting Deltaplan Biodiversiteitsherstel ook in Nederland: zo verdween de afgelopen decennia 84 procent van alle vlinders en wordt 55 procent van de bijensoorten bedreigd. Ook boerenlandvogels, zoals de grutto, hebben het zwaar. Tegelijk zijn er lichtpuntjes, want er duiken hier steeds meer wilde dieren op, zoals zwijnen en oehoes. Ook libellen doen het steeds beter, meldde het CBS op 22 mei, de Dag van de Biodiversiteit.

Biodiversiteit gaat over de verscheidenheid van plant- en diersoorten, alle micro-organismen, en de balans tussen alle soorten op aarde. De biodiversiteit is essentieel voor het instandhouden van ecosystemen en zorgt voor schoon water, schone lucht en een vruchtbare bodem. Tegelijkertijd is het een complex en ongrijpbaar begrip, stelt Daniëlle van Schaik van adviesbureau Schuttelaar & Partners, betrokken bij het Raamwerk Biodiversiteit. “Het gaat niet alleen om de hoeveelheid soorten, maar ook of de juiste soorten zich op de juiste plek bevinden. En of er in de populaties van soorten ook genoeg genetische diversiteit is.” Bovendien zijn veel factoren van invloed op de biodiversiteit. Denk aan invasieve exoten, zoals de rivierkreeft, maar ook warme en droge, of natte jaren met veel neerslag. Dat maakt het lastig om het effect van herstelmaatregelen goed in kaart te brengen.

De Nederlandse waterschappen zien een grote rol voor zichzelf weggelegd om de biodiversiteit te verbeteren. Samen beheren ze meer dan 35.000 vierkante kilometer aan rivieren, sloten, beekjes en terreinen, zoals dijken. Om hier grip op te krijgen, en inzet voor biodiversiteitsherstel in kaart te brengen, stelden Naturalis, NIOO-KNAW en Schuttelaar & Partners in 2022 in opdracht van de Unie van Waterschappen voor de waterschappen het Raamwerk Biodiversiteit samen. Het raamwerk omvat ruim 60 prestatie-indicatoren. Die zijn verdeeld over specifieke doelen, waaronder het realiseren van het Blauwgroene Netwerk, biodiversiteit opnemen in plannen voor praktische uitvoering, of de beheersing van exoten. Het raamwerk kijkt dus verder dan enkel de status van de huidige biodiversiteit. Ook geeft het raamwerk inzicht in prestaties die onder meer waterschappen moeten leveren om de biodiversiteit te verbeteren.

Om het raamwerk in de praktijk toe te passen en ervaring op te doen met de prestatie-indicatoren, is in samenwerking met STOWA een Community of Practice ingericht. De helft van de 21 waterschappen neemt inmiddels deel. De afgelopen maanden onderzochten de deelnemers in hoeverre ze in het veld met de indicatoren uit de voeten kunnen, en of ze ook de informatie opleveren waar ze naar op zoek zijn. “De grootste uitdaging is om biodiversiteitsherstel meetbaar te maken. Waterschappen brengen dit nu op verschillende manieren in kaart, waardoor het lastig is om een en ander met elkaar te vergelijken”, zegt Van Schaik. In de CoP willen de deelnemers drie dingen leren. In de eerste plaats of de indicatoren voor iedereen duidelijk zijn: zijn ze eenduidig verwoord, dekken ze de lading en heeft iedereen de benodigde informatie om er mee te werken? Verder bekijken de CoP-leden hoe ze de indicatoren moeten interpreteren en berekenen. Ook gaan ze nog enkele indicatoren uitwerken.

De deelnemers van de Community of Practice komen in het najaar bij elkaar om samen met ecologen en beleidsmedewerkers het huidige raamwerk aan te scherpen. Doel is om zoveel mogelijk aan te sluiten bij bestaande initiatieven en indicatoren om de biodiversiteit te monitoren. Ook willen de initiatiefnemers zoveel mogelijk gebruik maken van data die er al zijn, bijvoorbeeld uit rapportages voor de Kaderrichtlijn Water. Naturalis en het NIOO-KNAW helpen opnieuw mee bij de ontwikkeling van de tweede versie van het Raamwerk Biodiversiteit dat naar verwachting eind 2023 of begin 2024 verschijnt.

Het opstellen van de juiste prestatie-indicatoren om de biodiversiteit in kaart te brengen en het herstel te meten, is geen eenvoudige zaak. Dat stelt Ben Eenkhoorn, CoP-lid en ecoloog bij Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier. Hij onderscheidt drie soorten: indicatoren die het beleid inzichtelijk maken, de maatregelen die waterschappen nemen en de score voor de staat van de biodiversiteit. Deze laatste indicator is ingewikkeld. Zo gaat het niet alleen om het aantal soorten in een gebied, maar ook om soorten die inzicht geven in de toestand van een gebied, de zogeheten kenmerkende soorten. “En die zijn overal in Nederland weer verschillend”, zegt Eenkhoorn. Bovendien komen bij uitgebreide metingen in een groot gebied meer soorten aan het licht in vergelijking met lokale metingen, zoals op een rwzi-terrein.

Voor het uitwerken van de prestatie-indicatoren werkt de CoP onder meer nauw samen met specialisten van Naturalis. Die zijn betrokken bij de Stichting Deltaplan Biodiversiteitsherstel en werkten voor diverse sectoren prestatie-indicatoren uit. Hierdoor zijn de prestaties van de waterschappen om de biodiversiteit te herstellen straks goed vergelijkbaar met initiatieven van gemeentes, provincies, natuurbeheerders en sectoren, zoals de agrarische industrie. De waterschappen zijn volgens hem de enige partij binnen het Deltaplan Biodiversiteitsherstel die het effect van de biodiversiteitsmaatregelen in kaart hebben gebracht. “Wij willen graag van elkaar leren hoe effectief onze maatregelen zijn. Daar kan de CoP bij helpen.”

Hebt u interesse om deel te nemen aan de CoP Monitoring Biodiversiteit? Neem dan contact op met Daniëlle van Schaik, 06-26229308

Meer weten over hoe waterschappen zich inzetten om de biodiversiteit in Nederland te versterken? Bekijk het online magazine Biodiversiteit? #hoedan van de Unie van Waterschappen.

Download de eerste versie van het raamwerk Biodiversiteit. Indicatoren voor biodiversiteitsherstel bij de waterschappen

Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden zet onder meer in op de aanleg van natuurvriendelijke oevers om de biodiversiteit een boost te geven. Op deze geleidelijk aflopende overgangen van land naar water, is het goed toeven voor waterplanten en -dieren. Een steile oever biedt amper leefmogelijkheden voor diverse planten, vissen en andere waterdieren. Bij een natuurvriendelijke oever zijn die mogelijkheden er wel. Bovendien trekken planten verschillende kleine waterdiertjes, vissen, insecten, vogels en zoogdieren aan, die er voedsel kunnen zoeken, schuilen of zich voortplanten. Het hoogheemraadschap zet volgens HDSR-coördinator Biodiversiteit en CoP-lid Danneke Verhagen in op zoveel mogelijk verschillende soorten planten in de watergangen en langs de oevers: “Daar komen weer insecten, waterdieren en vissen op af.” HDSR stimuleert verder de biodiversiteit bij dijkversterkingsprojecten, zoals de Lekdijk, door bloemrijk grasland aan te leggen. Het mes snijdt aan twee kanten, want uit onderzoek blijkt dat zo’n dijk sterker is dan een dijk waar bijna niets anders dan gras op groeit. Waarom maakt HDSR zich sterk voor het onderwerp? “Wij zien dat de biodiversiteit achteruitgaat en willen onze maatschappelijke verantwoordelijkheid nemen om deze te herstellen”, zegt Verhagen.

Leden van het team biodiversiteit van de Unie van Waterschappen waaruit de CoP is ontstaan.

Natuurlijke oever in Zegveld

Natuurvriendelijke oever ten oosten van de witte brug langs de Kromme-Rijn bij Bunnik (2014)