Drinkwaterbedrijven en waterschappen willen in het project ‘De Ultieme Waterfabriek’ de geesten rijp maken om gezuiverd rioolwater (effluent) niet meer te lozen, maar extra te zuiveren en dan opnieuw te gebruiken. De initiatiefnemers kijken naar uiteenlopende toepassingen, zoals drinkwater voor consumenten, gietwater voor de tuinbouw, proceswater voor de industrie en koelwater voor datacentra. Het ultieme doel is het bereiken van drinkwaterkwaliteit. Ook brengen ze in kaart welke wetten en regels moeten veranderen voor grootschalige toepassing. Eind 2026 is het project afgerond.

Een zo schoon mogelijke bron om drinkwater uit te bereiden. Dat zien de drinkwaterbedrijven het liefst. “Maar de kwaliteit van drinkwaterbronnen, zowel grondwater als oppervlaktewater, staat onder druk door overbemesting, industriële lozingen en medicijnresten”, zegt Walter van der Meer, directeur van drinkwaterbedrijf Oasen. “Klimaatverandering, verdroging en verzilting leiden bovendien steeds vaker tot watertekorten voor landbouw, natuur, industrie en drinkwaterbereiding.” Samen met Erik van der Zandt van het Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden nam hij daarom het initiatief voor het project ‘De Ultieme Waterfabriek’. Het project startte in 2021 en loopt tot eind 2026. In de Ultieme Waterfabriek werken waterschappen, drinkwaterbedrijven en kennisinstellingen samen. De samenwerkingsovereenkomst voor de tweede fase van dit project werd onlangs getekend.

Een mogelijke oplossing voor dreigende zoetwatertekorten ligt in het gebruik van nagezuiverd effluent. Het potentieel is enorm. Volgens het CBS produceren de rwzi’s er jaarlijks maar liefst 1,9 miljard kubieke meter van. Dat is anderhalf keer de drinkwaterbehoefte in Nederland, becijferde journalist René Didde in zijn boek Nederland Droogteland. Door de toenemende investeringen van rwzi’s in extra zuiveringsstappen is het gezuiverde rioolwater soms ook nog eens schoner dan het oppervlaktewater waarop het wordt geloosd. “Wij halen het gezuiverde water vervolgens uit het IJsselmeer, de Lek en de Maas om het opnieuw te zuiveren. Dat is verre van circulair”, aldus Van der Meer. Technisch gezien is het geen enkel probleem om water van drinkwaterkwaliteit te maken, met rwzi-effluent als bron, stelt Jan Peter van der Hoek, voorzitter van de stuurgroep, directeur innovatie bij Waternet en hoogleraar drinkwatervoorziening aan de TU Delft. “In Singapore gebruiken ze al jaren gezuiverd rwzi-effluent om drinkwater te bereiden. Zo willen ze minder afhankelijk zijn van drinkwaterleverancier Maleisië”, licht hij toe.

En het gebeurt elders ook. In Windhoek, Namibië, wordt bijvoorbeeld al sinds 1968 gezuiverd afvalwater benut voor de productie van drinkwater. En in België staat al bijna twintig jaar een fabriek die van gezuiverd rioolwater drinkwater maakt. Toeristen in bekende badplaatsen als De Panne en Koksijde drinken dit drinkwater.

Drinkwaterbedrijven en waterschappen onderzoeken de komende jaren op welke plaatsen in Nederland het gebruik van effluent als bron voor bijvoorbeeld proceswater, gietwater of drinkwater interessant en mogelijk is. Bijvoorbeeld de hoge zandgronden die in droge periodes kampen met watertekorten. Of het westen van het land, waar de drinkwatervraag bij bedrijven als Dunea, Waternet en PWN alleen maar stijgt door de groei van de bevolking, klimaatverandering en toenemende economische activiteiten bij bedrijven die drinkwater gebruiken. Maar hoe krijgen we mensen zo ver dat ze drinkwater, gemaakt uit gezuiverd afvalwater, drinken? “Wanneer je in Nederland om je heen kijkt, zie je overal water. Leg dan maar eens uit dat er op sommige plaatsen wel degelijk waterschaarste is”, zegt Van der Hoek.

Er wordt in het project ook concreet drinkwater gemaakt uit gezuiverd rioolwater. Dat gebeurt bij de Nieuwater fabriek in Emmen. Met gezuiverd rioolwater als grondstof produceert deze fabriek dagelijks zo’n 8 duizend m3 water van het zuiverste soort. In één proces, onderhoudsarm en vrijwel zonder chemicaliën. Daar zijn de bestaande full scale koolfilters en membraaninstallaties (UF-AKF-RO) al twaalf jaar non-stop en succesvol in gebruik, en operationeel geoptimaliseerd. De extra zuiveringsstappen om de Ultieme Waterfabriek te realiseren (RO-UV-marmerfiltratie-ontgassing-opslag/tappunt) zijn gemakkelijk in het bestaande gebouw in te passen. Bovendien vindt hier een uitgebreid analysemeetprogramma plaats dat wordt afgestemd met de Inspectie Leefomgeving en Transport.

Hoewel het kabinet in de Beleidsnota Drinkwater het gebruik van rwzi-effluent oppert, is het in de Drinkwaterwet nog niet genoemd als bron voor drinkwater. Daarom gaan de initiatiefnemers in overleg met het bevoegd gezag om duidelijk te krijgen wat op het gebied van wet- en regelgeving en kwaliteitsbewaking nodig is. Het bewust gebruik van gezuiverd rioolwater én dit water aanwenden als bron voor hergebruik mag natuurlijk nooit een reden zijn meer stoffen op het riool te lozen of minder vergaand te zuiveren. Het tegenovergestelde lijkt overigens te gebeuren: omdat er meer aandacht komt voor het - circulaire - gebruik van rwzi-effluent, is het begrip groot dat voorkomen moet worden dat vervuiling in het afvalwater komt. “Wat er niet in komt, hoeven we er ook niet meer uit te halen”, aldus Walter van der Meer.

Van der Meer wijst erop dat rwzi’s over het algemeen dicht bij grote steden liggen. Het zou voor Oasen wel eens aantrekkelijker kunnen zijn om hier een drinkwaterzuivering neer te zetten, in plaats van het drinkwater in leidingen over tientallen kilometers naar de consument te verpompen. Over de kwaliteit van het gezuiverde rioolwater maakt hij zich geen zorgen. “Wanneer waterschappen en drinkwaterbedrijven samen optrekken, kunnen ze ook samen de kwaliteit van het gezuiverd rwzi-effluent monitoren. De kwaliteit van het grondwater en het oppervlaktewater kunnen wij helaas niet direct beïnvloeden. Wél de robuustheid en werking van een rwzi.” Ook het ruimtebeslag van drinkwaterbedrijven, bijvoorbeeld in waterwingebieden, zou hierdoor kunnen verminderen.

Helpt het nu echt om tuinen te besproeien met regenwater of het toilet hiermee door te spoelen om drinkwater te besparen? Daarover zijn de meningen verdeeld. Een normaal spoeltoilet gebruikt ongeveer 6-8 liter water per spoelbeurt. Dat is gemiddeld 30-40 liter water per persoon per dag. Afvalwater uit gootstenen, douches en wasmachines is bruikbaar voor het doorspoelen van het toilet en de was. Om dit zogenoemde grijs water te (her) gebruiken, zijn echter twee leidingsystemen, pompen en watermeters nodig. Het drinkwater en het grijs water moeten namelijk strikt gescheiden blijven. Het aanleggen van twee afzonderlijke systemen is erg kostbaar en bovendien brengt het gezondheidsrisico’s met zich mee. Als het grijze water om welke reden dan ook vermengt met het drinkwater kunnen mensen erg ziek worden. Technologieleveranciers, zoals ENVAQUA, stellen dat nieuwe technieken, zoals sensoren, dit kunnen voorkomen.

Regenwater opvangen om de tuin te besproeien of de wc te spoelen, levert geen risico’s op en lijkt veel goedkoper en duurzamer dan de aanleg van een dubbel leidingnet, met kans op wanverbindingen. Witteveen+Bos voert nu in opdracht van het ministerie van Binnenlandse Zaken een studie uit naar hemelwater- en grijswatergebruik in het gebouw. Daarin brengt het bureau de voor- en nadelen in beeld.

Schematische weergave van het opvangen en gebruiken van hemelwater voor wasmachine en toilet.

STOWA is bij meerdere zoetwaterprojecten betrokken die verband houden met de Ultieme Waterfabriek, zoals de voorloper: de Waterfabriek. Dit project liet zien welke kansen er liggen om gezuiverd afvalwater weer in te zetten voor bijvoorbeeld landbouw en industrie. Dat het technisch mogelijk is, blijkt uit de resultaten van de Waterfabriek Wilp die gebruikmaakt van aanvullende fysisch-chemische zuiveringstechnieken zoals membraanfiltratie en ozon.

In het onderzoeksprogramma Aquaconnect (waar ook STOWA deel van uitmaakt) werken promovendi van de WUR aan meer fundamentele onderzoeksvragen op het gebied van circulair watergebruik, waarbij watervraag en wateraanbod, maar bijvoorbeeld ook waterkwantiteit en -kwaliteit, en watersysteem en waterketen aan elkaar worden gekoppeld (vandaar: Connect).

Het programma Water in de Circulaire Economie - WiCE - is onderdeel van het Bedrijfstakonderzoek van de waterbedrijven en KWR. WiCE richt zich op vraagstukken rond de circulaire economie, klimaatadaptatie en transitie naar een duurzame energievoorziening. Binnen WiCE werken waterbedrijven, waterschappen en overheid, kennisinstellingen en bedrijven samen aan Nederlandse en internationale waterprojecten op het gebied van circulaire economie.

STOWA is dit jaar gestart met een eigen droogteprogramma dat praktische kennis en inzichten moet opleveren om de effecten van droogte en verdroging structureel te verminderen. Meer hierover elders in dit e-zine.

Deze infographic laat zien hoe de weg van afvalwater naar drinkwater eruit ziet en waar je daarbij op moet letten.

De betrokken partijen gaan daarvoor op verschillende plaatsen in het land in gesprek met belanghebbenden, zoals overheden, drinkwaterbedrijven, klantpanels en andere gebruikers om het gebruik van rwzi-effluent als mogelijke bron voor drinkwater toe te lichten en het gesprek daarover aan te gaan. Metingen aan het begin en het einde van het project laten zien in hoeverre de gedachten en gevoelens hierover gedurende de looptijd van het project ontwikkelen. Uit recent internationaal onderzoek waaraan ook kennisinstituut KWR meewerkte, blijkt dat driekwart van de ondervraagde consumenten met gebruik van gezuiverd afvalwater als bron voor drinkwater geen probleem heeft. Roorda: “Wij willen deze bevinding in dit project nader onderzoeken.”

Als drinkwaterbedrijven de kwaliteit van drinkwater garanderen, dan zal het vermoedelijk voor de consumenten geen direct vraagstuk zijn, aldus Jelle Roorda, opsteller van het plan van aanpak fase 2 van de Ultieme Waterfabriek: “Maar het is evident dat het gevoel om van gezuiverd rioolwater drinkwater te maken, anders overkomt dan wanneer je grondwater of oppervlaktewater als bron gebruikt. Wij willen in het project onderzoeken of dit een terechte zorg is en waar deze zorg feitelijk op is gebaseerd. Hergebruik van water past in onze ogen heel goed in een transitie naar een circulaire economie. Dat vraagt niet alleen om uitstekende zuivering. We onderzoeken daarom ook nadrukkelijk de factoren die maatschappelijke acceptatie beïnvloeden.”