Een verfrissende duik is aanlokkelijk in onze steeds hetere zomers. Maar ook risicovoller. Blauwalgen en andere micro-organismen gedijen goed in de warmte. De waterschappen werken aan precieze en snelle waarschuwingssystemen voor zwemwater. Die zorgen waarschijnlijk voor minder waarschuwingen.

Dat gaat veranderen. Schürmann vergeleek directere meettechnieken voor blauwalgtoxines met de huidige meetmethoden in het zogeheten blauwalgenprotocol voor zwemwater, dat alle waterschappen en Rijkswaterstaat hanteren voor de monitoring van blauwalgen in aangewezen zwemwateren. Daaruit blijkt dat er meer wordt gewaarschuwd dan nodig. Niet alle mogelijk giftige blauwalgen produceren namelijk altijd toxines. Voor recreatiemeer Binnenschelde gold in 2019 bijvoorbeeld het hele seizoen een waarschuwing, terwijl Schürmann met directe meettechnieken voor toxines constateerde dat het zwemwater prima was. De concentraties toxines kwamen niet boven de veilige grenswaarden uit.

Ron van der Oost, onderzoeker bij Waternet: “Als er geen tegenslagen zijn - en dat verwacht ik niet- gaan we dit jaar nog het blauwalgenprotocol aanpassen. Dat betekent dat alle laboratoria vanaf 2024 gaan werken met ELISA-testen.” Dat zijn testen die via specifieke antilichamen blauwalgtoxines herkennen en waarmee ook de concentratie bepaald kan worden. Van der Oost: “Vorige zomer hebben de laboratoria al ervaring opgedaan met de twee belangrijkste soorten toxines, dit jaar voegen we daar nog twee aan toe. Als de testen gevalideerd zijn op de laboratoria, kunnen we ze volgend jaar toepassen.”

Nederland telt ruim zevenhonderd officiële zwemlocaties in oppervlaktewater. De waterschappen en Rijkswaterstaat controleren deze plassen, meren, vennen en kustwateren regelmatig op verschillende bacteriën en andere gevaren. Voldoet de waterkwaliteit niet aan de normen, dan geven de waterschappen een waarschuwing of een negatief zwemadvies. Dat betekent dat zwemmen op die plek een risico is voor de gezondheid.

Een belangrijke zwemspelbreker is blauwalg. De verwachting is dat de overlast gaat toenemen door klimaatverandering, want blauwalg houdt van warmte. Toch staan er de komende jaren waarschijnlijk juist minder waarschuwingsbordjes bij zwemwater. “Het gevaar van blauwalgen komt van de toxines, de gifstoffen, die ze produceren”, vertelde ecoloog Quirijn Schürmann (UvA) tijdens een symposium van het Platform Blauwalgen dat wordt ondersteund door STOWA. “Maar tot nu toe meten we die gifstoffen niet direct. Er wordt gewaarschuwd op basis van aantallen en soorten blauwalgen die in het water voorkomen.”

Goed nieuws dus voor enthousiaste buitenzwemmers waarvan ook Nederland er steeds meer telt. Dankzij ‘ice man’ Wim Hof springen sommigen zelfs hartje winter in plas of rivier. Maar het buitenwater is toch vooral populair op hete zomerdagen. De stranden en recreatieplassen stromen dan vol. Het buitenzwemseizoen duurt ook steeds langer en dat maakt het openen van een nieuwe zwemplas of een stadsstrand aan de rivier ook commercieel aantrekkelijker. Maar warmte, zon en rustig water zijn ook ideaal voor micro-organismen. Blauwalgen kunnen hard gaan groeien en ‘bloeien’ waardoor er een dikke groene soep ontstaat. Daarin kunnen toxines zich opstapelen. En ’s nachts kunnen de algen bij hoge dichtheid meer zuurstof verbruiken dan ze overdag maken. Het onderwaterleven verstikt en dat kan uiteindelijk leiden tot massale sterfte, met als resultaat een stinkende drab.

Klimaatverandering is gunstig voor de blauwalg. Bij hogere temperaturen kunnen blauwalgen sneller groeien en er kunnen nieuwe soorten opduiken. Heftige zomerbuien die bij een opwarmend klimaat horen, zorgen voor een grotere kans op mestafspoeling van landbouwgrond waardoor het oppervlaktewater een nog betere voedingsbodem wordt. Bovendien neemt de kans op overstortingen van riolen toe.

Via zwemwater.nl kan iedereen van mei tot oktober zien op welke plekken een duik verantwoord is. Controleurs van de waterschappen bemonsteren het zwemwater minimaal tweewekelijks op de ‘poepbacterie’ E. coli en aanverwante bacteriën die maag- en darmklachten kunnen veroorzaken. En nemen een monster voor blauwalgcontrole. Ze kijken ook of er een groenblauwe waas te zien is: een eerste signaal voor de groei van blauwalgen. En ze controleren op zogeheten ‘drijflagen’, dunne of dikkere blauwgroene slierten aan het oppervlak, en op ‘matten’, blauwalgconcentraties op de bodem. Van der Oost: “Honden willen nog wel eens in zo’n mat happen, maar dat kan verkeerd aflopen. Een paar jaar geleden zijn er hierdoor zelfs honden gestorven.”

Is er iets verdachts te zien, dan treedt het blauwalgenprotocol in werking. Op het lab wordt een fluorescentiemeting gedaan die uitwijst hoeveel van het pigment chlorofyl van blauwalgen er in het water zit. Dat is een betrouwbare maat voor de hoeveelheid blauwalgen. Ligt deze concentratie boven de kritische grens (12 microgram/liter), dan kan onder de microscoop worden onderzocht of het om risicovolle soorten gaat. Soorten waarvan bekend is dat ze toxines kunnen produceren. Bij een te hoog aantal van deze mogelijk gevaarlijke cyanobacteriën volgt er een waarschuwing, of (bij chlorofylconcentraties hoger dan 75 microgram/liter) een negatief zwemadvies. Van der Oost: “In een vernieuwd protocol zullen we de risicovolle soorten niet meer tellen, maar zal een monster bij te hoge chlorofylconcentratie worden geanalyseerd op blauwalgtoxines.” Er wordt getest op vier soorten: microcystines, cylindrospermopsines, anatoxines en saxitoxines. De eerstgenoemde komen het vaakst voor en zijn schadelijk voor lever en nieren en mogelijk kankerverwekkend. De laatste twee zijn vrij zeldzaam maar zorgen direct voor verlammingsverschijnselen. Ze komen bijvoorbeeld voor in de gevreesde blauwalgenmatten waardoor honden stierven.

De afgelopen en komende jaren wordt dan ook veel onderzoek gedaan naar nieuwe gevaren én de bestrijding daarvan. In Nederland worden de krachten gebundeld en kennis gedeeld via het kennisnetwerk Platform Blauwalgen dat wordt ondersteund door STOWA. Dedmer van de Waal, senior onderzoeker bij het NIOO-KNAW en voorzitter van het Platform Blauwalgen: “Als zwemmer waag je je niet in groene stinkende drab, maar drijflagen kunnen er ook onschuldig uit zien: dunne, groene sliertjes waar kleine kinderen misschien wel mee willen spelen. En de toxines zitten vooral ín de algen waardoor lokaal toch gevaarlijke concentraties ontstaan.”

Een ander waarschuwingssysteem in ontwikkeling is een blauwalgenradar. Die wordt ontwikkeld door aquatisch ecoloog Miguel Dionisio Pires van Deltares. Blauwalgenradar moet een website worden die aangeeft waar de komende dagen overlast te verwachten is. Een initiatief dat past in het rijtje buienradar, hooikoortsradar en tekenradar. Voor deze algenradar zijn historische data nodig over algenconcentraties en weergegevens. Daarmee traint Dionisio Pires een algoritme dat vervolgens een betrouwbare voorspelling maakt. Dat heeft Dionisio Pires kunnen concluderen op basis van gegevens van verschillende meren in Nederland en Italië. Voor de benodigde Nederlandse data werkt de ecoloog momenteel samen met het NIOO-KNAW dat een meetboei ontwikkelde. Deze zijn afgelopen zomer getest op het Wylerbergmeer bij Nijmegen en het Paterswoldsemeer in Groningen. In beide meren komen zomers vaak blauwalgen voor. Dionisio Pires: “Rond het Paterswoldsemeer staan recreatiewoningen, er wordt gezwommen en het staat onder beheer van het waterschap. Het Wylerbergmeer is een recreatieplas waar bij mooi weer wordt gezond en gezwommen. We kozen voor deze plassen omdat het gebruik en daarmee de belangen wat kunnen verschillen.”

De meetboeien van het NIOO-KNAW peilen continu de watertemperatuur, zuurstof- en zoutconcentraties en, via fluorescentie, de dichtheid aan blauwalgen. Van de Waal: “Continu meten geeft een heel gedetailleerd beeld van hoe blauwalg zich ontwikkelt in oppervlaktewater onder bepaalde weers- en voedselomstandigheden. Zo vergaren we ook fundamentele kennis.”
Na een jaar meten kan Dionisio Pires starten met het trainen van het model, na vijf jaar is het dan betrouwbaar genoeg als input voor een algenradar. Maar in dit project is de functie van de boei niet alleen historische data verzamelen, het idee is ook om actuele meetdata toe te voegen zodat de voorspellingen preciezer zijn.
Dionisio Pires hoopt overigens al eerder de Nederlandse algenradar te kunnen lanceren. “De waterschappen hebben van alle officiële zwemlocaties historische data in hun archief. We zouden graag die data verzamelen, het model trainen en een gebruikersvriendelijke ‘voorkant’ bouwen. We zoeken daar nog financiering voor.”

Meer weten?

- stowa.nl/blauwalgen

- Platform Blauwalgen

- STOWA 2020-09 Risicobeoordeling blauwalgen in zwemwater. Nieuwe technieken voor de bepaling van de aanwezigheid van blauwalgtoxines

Concentratie blauwalg in oppervlaktewater