Dreigen er overstromingen, dan komen in Nederland traditiegetrouw de zandzakken tevoorschijn. Maar in Limburg kan het waterschap inmiddels ook kiezen voor noodwaterkeringen, opgebouwd uit stalen delen en zeil. Dat scheelt zwaar sjouwwerk. In april organiseerde de TU Delft, het Hoogheemraadschap van Delfland en STOWA een bijeenkomst over de alternatieven voor de zandzak. Bij de proeftuin Flood Proof Holland volgde een demonstratie. Komt het tijdperk van de zandzak ten einde?

Mobiele waterkeringen zijn in Nederland vrij onbekend. Maar je koopt ze inmiddels gewoon online bij Amazon of de Metaalbouwshop. In de VS of het Verenigd Koninkrijk waar inwoners bij storm, hoog water of zware regenval minder vertrouwen op hun dijken, heeft menig ziekenhuis, gemeente, wijk of fabriek mobiele keringen aangeschaft, om niet nogmaals natte voeten krijgen. Ze kiezen dus niet voor de klassieke zandzak, maar voor een kering van lichte materialen die vrij snel en eenvoudig is op te bouwen tot nooddijk. Omdat door klimaatverandering felle buien ook steeds vaker tot wateroverlast zullen leiden in Nederland, kijken steeds meer waterschappen nieuwsgierig naar de mobiele keringen. “Een goede zaak én noodzaak”, aldus Marian Booltink, crisiscoördinator bij Hoogheemraadschap de Stichtse Rijnlanden. “Britten die achter een dijk wonen, zijn vaak beter voorbereid dan Nederlanders. Maar onze waterschappen kunnen door klimaatverandering niet garanderen dat er nooit wateroverlast zal optreden.”

De afgelopen jaren heeft Booltink met STOWA aandacht gevraagd voor een goede voorbereiding op wateroverlast. Bijvoorbeeld door het organiseren van masterclasses ‘zandzakkunde’. De traditionele zandzak heeft duidelijk zijn pluspunten. Het is een relatief goedkoop systeem, universeel en eenvoudig uitbreidbaar in hoogte en breedte. Ook is het vullen en stapelen snel uit te leggen aan te hulp schietende vrijwilligers. Maar zandzakken tillen en stapelen is zwaar en vies werk, net als het opruimwerk achteraf. Oscar van Dam, programmamanager Waterveiligheid bij STOWA, nam zelf deel aan een zandzakoefening, vertelde hij op de bijeenkomst ‘Mobiele waterkeringen’ in Delft. Hij bekende na een uur al behoorlijk moe te zijn. Allemaal redenen voor STOWA ook aandacht te vragen voor alternatieven voor die bekende zandzak en 2025 uit te roepen tot ‘Het jaar van de mobiele kering’. Mobiel is overigens wat anders dan tijdelijk, verduidelijkt Van Dam. Onder tijdelijke keringen vallen bijvoorbeeld coupures, het aanbrengen van hoogwaterschuiven voor deuren of ramen, of de nieuwe, zelfsluitende vlotterkering in het Limburgse Steyl. Een mobiele kering is – zoals het woord zegt – niet alleen tijdelijk, maar ook verplaatsbaar en meestal herbruikbaar.

Flood Proof Holland op de TU Delft Campus test al meer dan tien jaar mobiele waterkeringen. Aanleiding destijds waren de eerste gemeentelijke stresstesten die lieten zien dat de kans op overstromingen bij piekbuien reëel is, vertelt projectmanager Lindsey Schwidder. In een speciaal ingerichte polder met zes grote ‘kuipen’ kunnen mobiele keringen op allerlei manieren worden getest. “In realistische omstandigheden”, benadrukt Schwidder. Experimenten vinden plaats op verschillende ondergronden – klinkers, gras, beton, glad en hobbelig – bij verschillende stromingen (kracht en richting) en bij verschillende weersomstandigheden. Het onderzoek leert hoeveel mensen je nodig hebt voor de opbouw, hoe snel dat gaat, hoeveel uitleg nodig is en wat voor gereedschap je moet gebruiken. Kan de kering een stoeprandje ‘nemen’ en goed aansluiten op een muur? Wat gebeurt er wanneer een kei, boom of scherp voorwerp tegen de dijk stroomt of erop valt? Schwidder: “Bedenk het en we hebben het getest.” Camera’s en lekdetectiesystemen leggen opbouw en testresultaten vast. Want begrijpen waarom en wanneer een kering faalt, is net zo belangrijk voor innovatie in crisisbeheersing als zien dat de kering functioneert, aldus Schwidder.

Op het proefterrein zijn in de loop der jaren tientallen mobiele keringen getest met fraaie namen als Waterschot, Tubebarrier of NoFloods. Sommige worden als slangen uitgerold, andere lijken op kuipstoeltjes zonder poten die je aan elkaar klikt, of op tunneltentjes die je aan elkaar ritst tot een lange boog. Er zijn ook plastic vaten die je vult met water, beklede metalen kooien waar zand in moet en stalen ‘bouwpakketjes’ die in elkaar gezet en bekleed met zeil ogen als de rand van een stevig tuinzwembad. Hoewel er al veel systemen op de markt zijn, melden zich steeds nieuwe uitvinders en bedrijven met nieuwe producten, vertelt Schwidder. “Ik blijf me verbazen over het vernuft.” Maar het oefenterrein is er niet alleen voor ondernemers. Iedereen is welkom om er te testen en zeker ook om te oefenen.

Wie overweegt een mobiele kering aan te schaffen, zoekt uiteraard naar een bewezen systeem dat betaalbaar is en past bij de situatie ter plekke. Het maakt verschil of je een tijdelijke ophoging van een dijk zoekt – waarbij de kering hoog en vol in de wind staat – of dat je een snel wassende beek in het dal in toom moet houden. Ook kan een kering vooral als voorzorgsbarrière dienen langs stilstaand water, zoals recent nog bij het Valkenburgse meer nadat een oever instortte. Verder is de gewenste hoogte een belangrijke factor. Anders dan zandzakken, komen mobiele keringen in verschillende hoogtematen. En uiteraard is gebruiksgemak essentieel. Professionals en vrijwilligers moeten snel snappen hoe je de kering opbouwt. Schwidder: “Je wilt er niet achter komen dat niemand de benodigde schroevendraaier heeft, zoals ons een keer is gebeurd bij een oefening.”

Ulrich Förster (Deltares) werkt in opdracht van STOWA aan een uitgebreide rapportage over mobiele keringen en hun toepassingsbereik. Het overzicht kan beheerders helpen bij het maken van hun keuze. Het overzicht bevat ook filmpjes met uitleg over de werking en opbouw. Ook worden eigen ervaringen met verschillende keringen en die van onafhankelijke derden verzameld. In november is er een oefening onder hoede van Hoogheemraadschap de Stichtse Rijnlanden in samenwerking met Defensie. Alle resultaten en de rapportage zullen een plek krijgen in de wiki noodmaatregelen. Rijkswaterstaat verzamelde overigens ook al veel informatie in het internationale handboek Emergency Management Flood Defences.

Waterschap Limburg besloot na de overstromingen in 2021 op zoek te gaan naar een mobiele waterkering. Niet alleen omdat zandzakken zwaar zijn. Ook omdat bij een kwart van de gebouwde keringen van in totaal maar liefst 250 duizend zandzakken het water uiteindelijk aan beide kanten even hoog stond, vooral omdat de tijd voor opbouw erg krap was. Onder veel media-aandacht organiseerde het waterschap daarvoor testdagen. Daarop konden een aantal geselecteerde producenten hun systeem demonstreren. Naast niet bezwijken bij krachtige langsstroming en ten minste een uur niet bezwijken bij overtopping, waren er belangrijke eisen zoals: met de hand kunnen opzetten, op een helling kunnen staan en een bocht kunnen maken.

Na de tests sloot het waterschap via een Europese aanbesteding in 2023 een raamovereenkomst met de Zweedse producent Geodesign Barriers en MWK (Mobiele Waterkeringen Nederland). In drie containers ligt nu 1200 meter noodkering opgeslagen van vijftig centimeter hoog en driehonderd meter van één meter hoog. “Eén zo’n container vervangt 16 duizend zandzakken”, vertelt projectleider Juus Teensma, specialist crisisbeheersing bij Waterschap Limburg. Vorig jaar zijn ook nog 800 meter hogere noodkeringen aangeschaft die big bags vervangen en schafte het waterschap andere typen keringen aan: 100 meter MobilDeich en 150 meter Waterschot. Binnen de raamovereenkomst zal het aantal nog flink worden uitgebreid voor vaste overlastlocaties zoals de Geul in Valkenburg. De aanschaf betekent overigens niet dat er nooit meer zandzakken in Limburg te zien zijn. Die liggen opgeslagen als back-up, en gaan vooralsnog ook mee bij noodsituaties. Teensma: “Al was het maar om wat hoekjes op te vullen of te verstevigen.”

Teensma benadrukt dat Waterschap Limburg de komende tijd veel gaat oefenen in het opzetten van de mobiele waterkeringen. Niet alleen met eigen mensen, ook met buurtgroepen en Defensie. In 2021 lag er ook een mobiele kering in opslag, maar die bleef daar liggen omdat er geen praktische ervaring mee was. “Verstandig, een crisissituatie is geen gelegenheid om te gaan oefenen”, vindt luitenant-kolonel Marc Balemans van de Koninklijke Landmacht gespecialiseerd in crisisbestrijding. “Je wilt in noodsituaties niet voor verrassingen komen te staan. Dan moet je blindelings kunnen vertrouwen op de middelen. En dat vertrouwen krijg je alleen door te oefenen.” Balemans noemt de pontons van Defensie als voorbeeld. De allereerste keer kostte de opbouw een dag, nu ligt de noodbrug er binnen twee uur.

In 2018 sloot Defensie zich aan bij Flood Proof Holland. Sindsdien neemt de landmacht regelmatig deel aan oefeningen. Balemans: “Wij zullen niet snel zelf een mobiele waterkering aanschaffen, maar we willen ermee kunnen werken”. Want ook hij vindt het werken met zandzakken “tijdrovend en het vergt veel mankracht.” In Noord-Nederland heeft de landmacht ook een eigen oefenplek. Balemans raadt elk waterschap aan zo’n terrein in te richten. Hij heeft ook nog wat praktijktips voor het oefenen: “Zoek het hondenweer op en ga ook eens ’s nachts opbouwen.”

Zouden de waterschappen er niet verstandig aan doen allemaal eenzelfde systeem aan te schaffen? De zandzak mag zijn nadelen hebben, hij is uniform, zodat in noodsituaties mankracht en ervaring makkelijk worden uitgewisseld. Kees Vonk, Secretaris-Directeur bij Waterschap Rivierenland, pleitte voor uniformiteit als belangrijk uitgangspunt. “Zeker in deze tijden van personeelsgebrek is het belangrijk niet alles zelf te willen uitvinden.” Maar samenwerking in aankoop is super ingewikkeld, stelt Booltink, die zich een dag in de week namens STOWA in onderzoek en governance rondom crisismanagement verdiept. Gezamenlijke inkoop is niet alleen lastig omdat er verschillen zijn in toepassing, maar ook vanwege Europese aanbestedingsregels en het feit dat waterschappen politiek-bestuurlijk en financieel onafhankelijke organisaties zijn. Booltink: “Dit jaar verkennen we wat er mogelijk is; we leggen de kwestie op alle bestuurstafels.” Ook is er overleg met de Infra Capacity Alliance (ICA), een samenwerkingsverband van Nederlandse familiebedrijven opgericht naar aanleiding van de mondkapjesproblemen tijdens de corona-epidemie. De bedrijven willen een alliantie zijn die de overheid snel en deskundig kan bijstaan tijdens een crisis, geïnspireerd op voorbeelden in onder meer Zweden en Finland. Zouden zij een rol kunnen spelen bij overstromingsdreiging en zo ja: op wat voor manier?

Het Hoogheemraadschap van Delfland zet inmiddels ook de eerste stappen richting de aanschaf van een mobiele waterkering, vertelt Jelle Visser, directeur uitvoering. “Delfland is voor tachtig procent bebouwd. We zijn kwetsbaar bij stortbuien. We hebben ons echt afgevraagd: wat als die Limburgse bui in 2021 bij ons was gevallen? Dan hadden wij nu ook actie ondernomen. We moeten niet wachten.” Ook Schwidder adviseert waterschappen niet pas te bewegen na een overstroming. De TU Delft heeft veel ‘als-die-bui-hier-was-gevallen-simulaties’ gedaan; vrijwel overal zouden er zandzakken nodig zijn. “De proeftuin trekt overigens niet alleen de interesse van waterschappen, ook bijvoorbeeld Schiphol en ziekenhuizen zijn inmiddels gealarmeerd en tonen interesse in mobiele waterkeringen.”

Demonstratie van een mobiele waterkering op het terrein van Flood Proof Holland op de TU Delft Campus