Alle zegen komt van boven. Of toch niet? Hemelwater in de stad lijkt bij waterschappen steeds vaker een hete aardappel die intern of naar de gemeenten wordt doorgeschoven. “Iedereen zit in zijn maag met hemelwater. Als het veel regent, wil niemand het hebben. Maar als het droog is, wil iedereen het hebben”, vertelt Mirjam Geurts–van Well die namens Waterschap Hollandse Delta betrokken is bij het STOWA-onderzoek ‘Omgaan met hemelwater in de stad’.

Geurts is bij Waterschap Hollandse Delta verantwoordelijk voor het uitvoeren van een integraal hemelwaterprogramma. “Het Rijk heeft altijd gezegd dat hemelwater schoon genoeg is, maar alle waterschappers weten dat het niet altijd zo is.” Jeroen Langeveld van Partners4UrbanWater beaamt dat: “Als onderdeel van klimaatadaptatie wordt hemelwater steeds vaker lokaal verwerkt via een groenblauwe infrastructuur en niet meer naar de rwzi afgevoerd. Dat betekent dat er via afstromend hemelwater nu lokaal verontreiniging kan ontstaan”. Geurts: “Tegelijkertijd leggen we de lat voor oppervlaktewaterkwaliteit steeds hoger. Bijvoorbeeld met het oog op evenementen als een cityswim.”

“Bij ons waterschap wordt er nu een integraal hemelwaterprogramma uitgevoerd om de ambities voor hemelwater in te vullen”, vertelt Geurts. Dat is makkelijker gezegd dan gedaan. “Omdat er zoveel collega’s bij betrokken zijn en omdat het veel aspecten omvat, kost het veel tijd. Dit najaar gaan we over ons afkoppelbeleid in gesprek met de gemeenten in ons werkgebied. Het gaat langzaam, maar zorgvuldig. Zo komen we uiteindelijk tot goede resultaten. Daar ben ik van overtuigd.”

Bert Palsma van STOWA vertelt dat het STOWA-onderzoek ‘Omgaan met gescheiden rioolstelsels’ een verzameling van onderzoeken is, die de afgelopen jaren zijn gedaan naar regenwater in een stedelijke omgeving. “We hebben gekeken naar afkoppelen, de samenstelling van afstromend hemelwater, de behandeling van regenwater op de zuivering, de invloed van hemelwater op de oppervlaktewaterkwaliteit, en op wateroverlast en droogte in de stad. Bij de waterschappen blijkt dat er vaak sprake is van een sectorale benadering van hemelwater. Dat moet integraler. Op de afvalwaterzuivering willen ze geen hemelwater, omdat ze dan relatief schoon water moeten zuiveren. Daarnaast leidt piekbelasting bij de aanvoer van regenval tot problemen in het zuiveringsproces”, aldus Palsma. Hij vervolgt: “Als er veel hemelwater wordt afgekoppeld van het riool, kan er in de stad echter weer wateroverlast ontstaan als je onvoldoende rekening houdt met het lokale watersysteem. Of het oppervlaktewater voldoet door de lozing van relatief vuil afgekoppeld hemelwater niet meer aan de doelstellingen voor waterkwaliteit of KRW-richtlijnen.”

De kwaliteit van het hemelwater is sterk afhankelijk van het oppervlak waarop het hemelwater terechtkomt. Het kan bijvoorbeeld vervuild raken met PAKS, zware metalen, pesticiden, minerale oliën of PFAS. Bij veel waterschappen zijn er nu vaak meerdere afdelingen met hemelwater aan de slag. Dat vraagt intern om afstemming en integraal hemelwaterbeleid. Ook een intensieve samenwerking met gemeenten, provincies en Rijk is noodzakelijk. Lokale en regionale wateroverlast, waterschaarste, watervervuiling en vergroening kunnen het Rijk, de waterschappen, provincies en gemeenten alleen samen aanpakken, stellen de onderzoekers.

Jeroen Langeveld van Partners4UrbanWater, tevens deeltijd universitair hoofddocent Urban Drainage aan de TU Delft, legt uit hoe het komt dat er in steden steeds meer problemen zijn met hemelwater. “Het bestaande stedelijk gebied is de weerslag van 150 jaar bouwen. Dat gebied is ooit bouwrijp gemaakt met bijpassende maaiveldhoogte, bouwpeilen en oppervlaktewatersysteem. Inmiddels is de stedelijke omgeving vaak verder verdicht en is verhard oppervlak afgekoppeld van het gemengde rioolstelsel, maar het oppervlaktewatersysteem is niet meegegroeid. Als je hemelwater lokaal wil verwerken, heb je daar ruimte voor nodig in het watersysteem. Daar is het oppervlaktewatersysteem vaak niet op ontworpen. Langdurige natte periodes leiden soms tot water in kruipruimten of in kelders. Mensen gaan dan naar de bouwmarkt, kopen een dompelpomp en lozen dat water vervolgens op het vuilwaterriool. Via deze route komt het afgekoppelde hemelwater dan alsnog op de zuivering terecht. Je moet echt per gebied kijken wat er nodig is voor de omgang met hemelwater om het systeem in zijn geheel toekomstbestendig in te richten. Dat betekent dat we ruimte voor het water moeten zien te vinden. Dat kan zijn in infiltratievoorzieningen, in bovengrondse maatregelen, in het watersysteem of in de bodem.”

Veel waterschappen en gemeenten zien afkoppelen nu als het Ei van Columbus. Zij delen regentonnen uit of enthousiasmeren hun inwoners om tegels te wippen. Dit kan helpen tegen wateroverlast, beter zuiveren en droogte. Palsma: “In veel gevallen is afkoppelen een goede maatregel. De riolering is niet ontworpen om grotere hoeveelheden neerslag af te voeren, vandaar het afkoppelen. Te snelle afvoer van hemelwater naar het watersysteem kan echter weer tot wateroverlast leiden en te veel water vasthouden in een stedelijke omgeving vergroot de kans op (grond)wateroverlast en overstromingen. Amsterdam heeft van begin af aan een gescheiden hemelwater- en rioolwatersystemen gehad. Maar de snelle afvoer van hemelwater naar het watersysteem is daar nu een probleem. Als er piekbuien zijn, kan het hoofdwatersysteem al dat water niet verwerken. De stad wil ook vergroenen om hitte in de stad tegen te gaan. Dus heeft de stad water nodig, want zonder water groeit er niets. Er worden nu wadi’s aangelegd en verdiepte groenstroken. In Rotterdam bleek afkoppelen te leiden tot lokale wateroverlast. Daar worden huizen nu weer aangekoppeld.”

Mirjam Geurts van Waterschap Hollandse Delta benadrukt nog maar eens dat gemakkelijke oplossingen niet bestaan. “Omdat er diverse belangen zijn bij verschillende bloedgroepen, moet je kiezen voor een aanpak die maatschappelijk het meest doelmatig is. Het gaat je niet lukken om iedereen in alle gevallen op één lijn te krijgen. Soms doet het ergens een beetje pijn. Laat dat dan op die plek zijn in het systeem waar dat het meest verantwoord is.”

Partners4UrbanWater heeft voor het STOWA-onderzoek ‘Omgaan met gescheiden rioolstelsels in de stad’ een systematiek ontwikkeld voor het beoordelen van de waterkwaliteit van hemelwater (zie schema). Daarmee kun je de bronnen van de vervuiling opsporen en vervolgens een geschikte oplossing bedenken. Langeveld: “Daarbij gaan we ervan uit dat bronmaatregelen altijd het best zijn. End-of-pipe maatregelen zijn een laatste redmiddel. In de beslisboom kom je tot doelmatige maatregelen. Is het haalbaar en betaalbaar? Voor de eerste vijf stappen van de beslisboom is wel een team met uiteenlopende expertises nodig om te bepalen wat er aan de hand is.”

In opdracht van STOWA worden de komende maanden vier cases geselecteerd. “Na de zomer zullen andere adviesbureaus de beslisboom voor deze cases gaan gebruiken en testen. Zij kunnen dan aangeven of er aanvullingen of aanpassingen nodig zijn. Daarna komt de tool beschikbaar voor waterschappen en gemeenten. We merken dat er bij hen veel behoefte is aan handvatten”, aldus Langeveld.

Jeroen Langeveld