In de zomer van 2023 is in een testopstelling van het Instituut voor ondergrondse infrastructuur (IKT) in het Duitse Gelsenkirchen onderzoek gedaan naar verschillende inspectietechnieken in persleidingen.

Biogene zwavelzuuraantasing in persleiding (l). Lekkagelocatie Biogene zwavelzuuraantasting in de mof-spie verbinding (r).

STOWA en Stichting RIONED werken aan een toepassingsgericht programma om het afvalwatertransport door gemeenten en waterschappen verder te professionaliseren. Dat is nodig want het grootste deel van de ondergrondse infrastructuur is aan het einde van de economische en technische levensduur. Het gaat onder meer om pers- en vrijvervalleidingen uit de jaren ’70 en ‘80 van de vorige eeuw.

In Nederland ligt zo’n 14 duizend kilometer aan afvalwaterpersleidingen onder de grond. Hiervan is ongeveer de helft in beheer bij waterschappen en de andere helft bij gemeenten. Ze bereiken nu het einde van de economische en technische levensduur, vooral in zettingsgevoelig gebied. Op bepaalde plekken in Nederland is de kans op zetting - het verzakken van leidingen door gronddruk - groter dan op andere; de gevoeligheid is sterk afhankelijk van de samenstelling van de bodem. Het aantal breuken neemt toe; momenteel zijn dat er zo’n 200 per jaar. Het persleidingenbeleid is versnipperd. De 21 waterschappen en 342 gemeenten organiseren allemaal een deel van het persleidingenbeheer in een eigen politiek-organisatorische context. Elke organisatie pakt het weer op een andere manier aan. Langzaam maar zeker neemt de urgentie toe om het afvalwaterleidingtransport te professionaliseren. Belangrijke eerste stappen zijn daartoe het versterken van de Community of Practice Professioneel Afvalwatertransport en het starten van een toepassingsgericht afvalwatertransportprogramma. In de CoP en het programma wordt onder meer aandacht besteed aan het verbeteren van de informatie-ontsluiting, de ontwikkeling van een landelijk registratiesysteem voor incidenten en een gemeenschappelijk kader over goed beheer/assetmanagement. Door de samenwerking tussen waterschappen onderling en met de gemeenten te versterken, moet het leren van elkaars fouten en successen worden versterkt. Een goede verbinding van operationeel beheer met het management is daarbij essentieel.

“Professioneel afvalwaterpersleidingbeheer vraagt om een betere samenwerking tussen waterschappen, gemeenten, adviesbureaus, aannemers, inspectiebedrijven en kennisinstituten”, zegt Cornelis de Haan, zelfstandig consultant die samen met Bert Palsma van STOWA de kar van een nieuw afvalwatertransportprogramma trekt. Dat start begin 2024 en is in 2027 afgerond. “Doel is om van elkaar te leren, voor een betrouwbaar en ongestoord afvalwatertransport te zorgen en calamiteiten te voorkomen. We willen het professioneel persleidingenbeheer geleidelijk gaan opschuiven naar professioneel afvalwatertransport, waarin we ook rioolgemalen en vrijvervaltransportleidingen meenemen.” Waterschappen lopen in de praktijk bij het persleidingenbeheer ook tegen juridische aspecten aan, weet Palsma. “Er zijn meerdere voorbeelden van waterschappen waar zonneparken op het tracé van een persleiding zijn gebouwd. De beheerder van zo’n park zet er een hek omheen en het waterschap heeft geen toegang meer tot de leiding.”

De Community of Practice Professioneel afvalwatertransport van STOWA en Stichting RIONED bracht sinds de start van het Innovatieprogramma Professioneel Persleidingenbeheer in 2018 meerdere publicaties uit om het persleidingenbeheer naar een hoger niveau te tillen. Ook ontwikkelden ze instrumenten, zoals datastandaarden, handreikingen voor inspectietools en wanddiktemetingen. Verder organiseerden ze meerdere kennissessies. Het innovatieprogramma ontstond mede door de proeftuin persleidingen voor de gemeente Rotterdam, in 2013. Ton Beenen (Stichting RIONED) stopte de afgelopen tien jaar veel energie in deze proeftuin kreeg veel voor elkaar. Bert Palsma van STOWA nam in 2023 het stokje van Beenen over. De focus zal daarbij meer richting waterschappen verschuiven. Tegelijkertijd benadrukt Palsma het belang van gezamenlijk optrekken van waterschappen en gemeenten.

Uit de interviews die Palsma en de Haan ter voorbereiding van het nieuwe programma met beheerders van persleidingen en assetmanagers hielden, bleek dat er veel waardering is voor het opgebouwde kennisnetwerk. Tegelijkertijd zijn er zorgen over de voortgang en organisatorische knelpunten. Zo is er een gebrek aan personele capaciteit bij waterschappen en gemeenten en gaat veel waardevolle kennis verloren door pensionering van specialisten. Verder ontbreekt het aan normen en kaders om het beheer te meten en is er niet overal genoeg budget om het beheer goed uit te voeren. Het assetmanagement kan ook beter. “Bovendien bleek de helft van de geïnterviewden niet op de hoogte van de rapporten en tools die beschikbaar zijn”, benadrukt De Haan. “Ook gaven ze aan dat de benodigde informatie soms lastig te vinden is op de sites van STOWA en Stichting RIONED.” Daarom is in maart 2023 een informatiewijzer opgesteld. Die helpt beginnende beheerders wegwijs te worden in de sector.  Stichting RIONED en STOWA zullen de informatie op hun websites in overleg met de beheerders gaan uitbreiden.

Om het afvalwatertransport verder te verbeteren, wordt de Community of Practice Professioneel Afvalwatertransport de komende periode versterkt met nieuwe deelnemers en zetten STOWA en stichting RIONED het nieuwe, toepassingsgerichte programma Afvalwatertransport op. De Haan en Palsma streven met het programma naar een collectieve ambitie voor de afvalwatertransportsector. “We willen management en bestuurders verbinden met praktijkmensen", stellen de twee. “Geen paniekvoetbal, maar een volwassen dialoog over wat er speelt in de praktijk en wat er nodig is. Dat willen we doen aan de hand van managementrapportages die zijn gebaseerd op feiten en data, zoals incidenten en metingen. Maar ook door praktijkverhalen te delen en vooral door open het gesprek aan te gaan over problemen en oplossingen, op zowel het niveau van de werkvloer, het management als het bestuur.”

De laatste jaren raakt de openbare (ondergrondse) ruimte immers steeds voller door verstedelijking en nieuwe duurzame energiesystemen, zonneparken en datacommunicatie. Bij deze ontwikkelingen staat ruimte voor onderhoud aan afvalwaterpersleidingen onder druk. Doel is dat waterschappen en gemeenten na afloop van het programma in 2027 weten wat goed genoeg is voor professioneel beheer en hoe ze kunnen sturen op veilige en betrouwbare assets. Palsma: “Het opstellen van een landelijk incidentenregister is een belangrijk hulpmiddel om de ambitie te realiseren en meer inzicht te krijgen in het aantal incidenten. Het landelijk registratiesysteem van de Vereniging van Leidingeigenaren in Nederland (VELIN) voor incidenten met transportleidingen voor het vervoer van gevaarlijke stoffen, is hierbij een lichtend voorbeeld. De leden van de brancheorganisatie vullen al jaren een anonieme enquête in, zodat VELIN lessen kan trekken uit de gerapporteerde incidenten.”

Binnen waterschappen bestaat soms enige voorzichtigheid om incidenten met elkaar te delen, weet Palsma. "Dat heeft mogelijk te maken met onbekendheid hoe het in andere sectoren gebeurt. Daarom is het essentieel een uniforme en vooral veilige omgeving te creëren waarin deze meldingen kunnen plaatsvinden.” “Maar we moeten niet alleen naar de incidenten kijken”, zegt De Haan. “Ook andere facetten van het persleidingenbeheer zijn relevant, zoals het voorkomen dat er woningen of objecten te dicht op de leiding worden geplaatst en het voorkomen van graafschades. Ook hier kunnen we leren van VELIN. De leden hebben aanmerkelijk minder graafschades vergeleken met de waterschappen.”

“De helft van de waarde van onze assets ligt onder de grond. Daar zijn we ons bewust van geworden door de activiteiten van STOWA en Stichting RIONED om het persleidingenbeheer te professionaliseren”, zegt Paul Koemans, directeur van waterschap De Dommel en voorzitter van de Vereniging van Zuiveringsbeheerders. Hierbij gaat het om persleidingen en vrijvervalleidingen van onder meer staal en asbestcement. Hoewel ze in de jaren ’70 en ’80 van de vorige eeuw zijn aangelegd, is de staat ervan bij zijn eigen waterschap volgens hem over het algemeen nog redelijk goed. Dat neemt niet weg dat het aantal breuken is verdubbeld in de afgelopen tien jaar: van vijf naar tien per jaar. Bovendien waren het voorheen vaak kleinere breuken die een vaste aannemer voor een schappelijk tarief kon herstellen. De laatste jaren nemen de grotere breuken toe en kost het meer tijd en geld om de leidingen te repareren. Het waterschap registreert de incidenten in een eigen systeem dat aan een onderhoudssysteem is gekoppeld.

“Wij zijn volop bezig met een professionaliseringsslag”, stelt Koemans. Zo waren er vroeger twee medewerkers bezig met het persleidingenbeheer, maar bestaat het team volgend jaar uit tien specialisten die zich hier dagelijks mee bezighouden. Daarnaast voert het waterschap vaker inspecties uit. Bijvoorbeeld met een iPig: een apparaat dat in een persleiding met de vloeistofstroom mee de leiding reinigt en tegelijkertijd de geometrie en conditie van de buiswand meet. En in droge periodes sluit het waterschap afvalwaterpersleidingen af om ze vervolgens met een camera of een robot te inspecteren. Hoe ziet hij de toekomst van het persleidingenbeheer binnen het waterschap? “We willen graag kunnen voorspellen wanneer er iets mis dreigt te gaan, zodat we tijdig kunnen handelen om grotere calamiteiten te voorkomen.”

Paul Koemans, directeur van Waterschap De Dommel